Minęło już 100 dni rządu premiera Donalda Tuska. W mediach zawrzało. Atmosferę już wcześniej podgrzały tarcia w koalicji rządzącej. Wyłaniane są tematy, które będą dominować w debacie publicznej przed zbliżającymi się wyborami samorządowymi.
Jednym z nich (raczej) nie będzie ochrona lasów. Szkoda, bo aż 3 spośród ,,100 konkretów na pierwsze 100 dni'' tego dotyczy. Są to:
14 - wyłączenie najcenniejszych obszarów leśnych z wycinki,
15 - ograniczenie eksportu nieprzetworzonego drewna z Polski,
51 - ustanowienie społecznego nadzoru nad lasami i sądowa kontroli nad planami urządzenia lasu (1).
Ciekawe propozycje mamy również w Umowie koalicyjnej z 23 listopada 2023 r. (ten dokument w przeciwieństwie do konkretów ma charakter ponadpartyjny) - 20% najcenniejszych obszarów leśnych ma zostać wyłączone z wycinki (2).
O co chodzi?
To dobry moment, żeby przyjrzeć się genezie problemów, którym teraz trzeba zaradzić. Trzeba przybliżyć wielowymiarowość wyzwań, przed którymi stoją rząd, Lasy Państwowe i Ministerstwo Klimatu i Środowiska.
Wiele można o tym pisać, w końcu Lasy Państwowe były zarządzane przez ludzi związanych z Suwerenną Polską. Kontynuowany był wówczas nieprzerwany od lat dziewięćdziesiątych trend bicia rekordów pozyskiwania drewna nieprzetworzonego (3). Wzrósł jego eksport za granicę. Wydaje się, że prowadząc coraz bardziej ekspansywną gospodarkę leśną, wreszcie osiągnięto jakiś punkt krytyczny (4, 5). Wszystko to w okresie, w którym waga ochrony środowiska znacząco wzrosła, co z kolei zderzało się z bezkompromisową polityką Lasów Państwowych, które dla przykładu negowały jurysdykcję TSUE w sprawie wycinki Puszczy Białowieskiej i de facto kompetencje UE w zakresie ochrony środowiska (6).
Przy tym ostatnim temacie zatrzymamy się na dłużej, ponieważ składają się na to skomplikowane aspekty prawne. W kwestii Puszczy Białowieskiej mieliśmy: postępowania przed polskimi sądami administracyjnymi (zwłaszcza sygn. akt IV SA/Wa 2787/16) i cywilnymi (zwłaszcza sygn. akt akt IV C 264/18), skargę Komisji Europejskiej, która skończyła się w TSUE (dwa wyroki w sprawach C-441/17 z 2018 r. i C-432/21 z 2023 r.) oraz parę zmian legislacyjnych. Nie można zapomnieć o dużym udziale organizacji pozarządowych we wszystkim z powyższych; zarówno jeśli chodzi o inicjowanie postępowań sądowych, jak i uczestniczenie w nich, głównie Pracownia na rzecz Wszystkich istot, WWF Polska i Fundacja Frank Bold (7). To samo tyczy się ówczesnego Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara.
Powyższe dotyczyło w dużej mierze braku społecznego nadzoru nad gospodarką leśną i braku sądowej kontroli nad planami urządzenia lasów (podstawowy dokument stanowiący o gospodarce leśnej na danym obszarze). W tej właśnie kwestii orzekał TSUE, powołując się na obowiązki wynikające z Konwencji z Aarhus, ratyfikowanej 2003 r., ale nie wprowadzonej poprawnie do naszego porządku prawnego.
Ustawodawca powinien wdrażać prawo, które sam ratyfikuje.
Nie ma zatem sądowej kontroli nad gospodarką leśną prowadzoną przez Lasy Państwowe. To aż ok. 75% powierzchni lasów. Spowodowane jest to przez prawny charakter planów urządzenia lasów. Formalnie nie są to decyzje administracyjne, więc nie przysługuje im zaskarżanie do sądów. Teoretycznie nie jest to dokument wpływający na prawa i obowiązki obywateli, ale wewnętrzny dokument Lasów Państwowych, na podstawie którego dokonywane działania ,,właścicielskie'' (8). Ciężko się z tym zgodzić. Zapomniano, że funkcje produkcyjna, ekologiczna i społeczna lasów powinny się równoważyć i interes obywateli, żeby lasy były dobrze chronione, powinien być zapewniony przez coś więcej niż sama dobra wola Ministerstwa i Lasów Państwowych (9).
W tej kwestii pojawił się już senacki projekt ustawy. Druk senacki nr 619 z dnia 24 stycznia 2022 r. trafił do Sejmu i jest w trakcie konsultacji. Nie został mu jeszcze nadany sejmowy numer (10). Otrzymał wcześniej pozytywną opinię Kancelarii Senatu (11) i Rzecznika Praw Obywatelskich (12). Jest on w stanie wypełnić powyższą lukę prawną i spełnić 51. ,,konkret''.
Tutaj problemy się jednak nie kończą. TSUE orzekł również w sprawie uchybienia tzw. dyrektywie siedliskowej i tzw. dyrektywie ptasiej przez treść art. 14b ustawy o lasach, który poprzedni rząd w następstwie postępowania w sprawie C-441/17 nieumiejętnie usunął z systemu prawnego (13). Samo jego wprowadzenie w 2016 roku było kontrowersyjne. Stworzył bowiem fikcję prawną, zgodnie z którą gatunki objęte ochroną prawem UE i mogły być niepokojone i zabijane a ich siedliska niszczone, ponieważ gospodarka leśna zawsze prowadzona była zgodne z prawem UE. Nie oznacza to oczywiście, że zaczęto strzelać do wszystkich zwierząt, ale zmiana była krytykowana (14).
Założenie racjonalności ustawodawcy - o złym prawie
W konsekwencji usunięcia art. 14b i powrotu ochrony gatunków chronionych przez prawo UE do ustawy o ochronie środowiska do art. 52b (tam też była przed dodaniem art. 14b do ustawy o lasach) popełniono kolejną gafę. Zniknęła konieczność ochrony gatunków wymienionych w załączniku nr IV dyrektywy siedliskowej i został sam załącznik nr II (15), którą przewiduje art. 52 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody. Prowadzi to do absurdalnej sytuacji, w której gatunki wymienione w załączniku II, a niewymienione w załączniku IV mogą być niepokojone, zabijane a ich siedliska niszczone w celu prowadzenia racjonalnej gospodarki leśnej. TSUE orzekał zgodnie ze stanem prawnym z momentu wniesienia skargi, kiedy art. 14b jeszcze obowiązywał oraz kiedy oba załączniki były jeszcze w ustawie, skutkiem czego o załączniku II nie pamięta obecnie prawie nikt. O naprawie ochrony gatunków chronionych prawem UE nie wspomina ani ,,100 konkretów'' ani umowa koalicyjna.
Co dalej?
Łatwo w tym momencie wyciągać tylko negatywne wnioski, zwłaszcza o opieszałości polityków i legislacji. Trudniej jednak wczytać się we wszystkie zmiany dokonane w systemie ochrony lasów od 2011 r. i przyjrzeć temu jak drastyczne były. W całym systemie brak jest harmonii, widać próby łatania prawa w związku z wejściem do UE. Od dawna mamy lasy ochronne i lasy chronione, czyli dwa równolegle działające systemy, ale na podstawie dwóch różnych ustaw. Pierwsze dotyczą w zasadzie wyłącznie ochrony gatunkowej narzuconej przez UE, a drugie wszystkiego innego, od gatunków chronionych prawem polskim przez lasy glebochronne, wodochronne aż po lasy ważne dla bezpieczeństwa państwa. System lasów ochronnych nowelizowano, i to dość drastycznie, około 5 razy, a system lasów chronionych raptem 2, ale bez fundamentalnych czy kontrowersyjnych zmian.
W związku z tym, być może dobrze, że ustawodawca tym razem się nie spieszy. Projekt (druk senacki nr 619) jest przecież konsultowany, co przez ostatnie parę lat nie było wcale normą (16).
Ponadto, chcąc wyłączyć prowadzenie gospodarki leśnej w 1/5 lasów, trzeba zmienić cały system ochrony lasów. Będzie to prawdziwa rewolucja, której ochrona lasów w Polsce jeszcze nie widziała. Nie widziały tego też Lasy Państwowe, które trzeba przygotować na ,,chude lata’’. Warto dodać, że próba przerzucenia realizacji ,,konkretów’’ (zwłaszcza ograniczenia wycinki) z poziomu prawodawcy na Ministerstwo Klimatu i Środowiska i Lasy Państwowe, się nie powiodła (17, 18, 19). Nic dziwnego, bo trzeba będzie przygotować się na ograniczenie zysków i prawdopodobnie również redukcję zatrudnienia. Nie powinno się tego zmieniać szybko, bez szerokich konsultacji społecznych i dzieląc ograniczania wycinki na etapy, wprowadzane stopniowo. O tych nadchodzących zmianach będziemy informować was na bieżąco.
Źródła:
1 - lista 100 konkretów - https://100konkretow.pl/wszystkie-konkrety/
2 - tekst umowy koalicyjnej - https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/9347121,pelna-tresc-umowy-koalicyjnej-dokument.html
3 - https://oko.press/tusk-mowi-o-250-milionach-drzew-wycietych-za-rzadow-pis-sprawdzamy-prawdziwa-skale-wycinek
4 - https://dzikiezycie.pl/archiwum/2019/kwiecien-2019/lasy-w-polsce-wobec-zmian-klimatu
5 - https://www.forest-monitor.com/pl/czy-w-polsce-wycina-sie-lasy-na-potege-i-lawinowo-eksportuje-drewno-monitor-lesny-w-tvn24/
6 - https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/wyrok-tsue-w-sprawie-polskich-lasow-grozi-paralizem-gospodarki
7 - https://www.rp.pl/srodowisko/art38053321-polski-rzad-przegrywa-w-tsue-z-komisja-europejska-ws-lasow
8 - Postanowienie NSA z 17.10.2017 r., II OSK 2336/17, LEX nr 2376100 - https://sip.lex.pl/#/jurisprudence/522469796/1?directHit=true&directHitQuery=II%20OSK% 202336%2F17
9 - Skarga RPO na decyzje zwiększającą wycinkę w Puszczy Białowieskiej - https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/skarga%20na%20decyzj%C4%99%20w%20sprawi e%20Puszczy%20Bia%C5%82owieskiej_0.pdf
oraz
Skarga kasacyjna RPO do NSA - https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Skarga%20kasacyjna%20do%20NSA%20w%20spr awie%20Puszczy%20Bia%C5%82owieskiej%2027.04.2017.pdf
10 - EW-020-628/21 https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/Projekty/9-020-787-2022/$file/9- 020-787-2022.pdf
11 - Opinie i ekspertyzy OE–386 - https://www.senat.gov.pl/download/gfx/senat/pl/senatekspertyzy/6263/plik/oe-386.pdf
12 - https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-sejm-wykonac-wyrok-tsue-ustawa-o-lasach-projekt-senacki
13 - Ustawa z dnia 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o lasach oraz ustawy o ochronie przyrody - https://sip.lex.pl/#/act/19194706
14 - D. Danecka, W. Radecki [w:] D. Danecka, W. Radecki, Ustawa o lasach. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2021, art. 14(b). - https://sip.lex.pl/#/commentary/587739748/646536/danecka-daria-radecki-wojciech-ustawa-o-lasach-komentarz-wyd-iii?cm=URELATIONS
15 - Ustawa z dnia 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o lasach oraz ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. z 2022 r. poz. 84). - https://sip.lex.pl/#/act/19194706?pit=2024-03-23
16 - https://www.ppr.pl/wiadomosci/aktualnosci/ustawa-o-lasach-bez-konsultacji-spolecznych-181144, oraz https://pracownia.org.pl/pracownia-aktualnosci/526-spoleczna-mobilizacja-w-obronie-przyrody-wstrzymala-fatalny-projekt-nowelizacji-ustawy-o-lasach
17 - https://wyborcza.pl/7,177851,30573552,ministerstwo-ogranicza-wycinke-w-lasach-panstwowych-w-10-najcenniejszych.html
18 - https://www.money.pl/gospodarka/spor-o-lasy-sie-zaognia-takich-decyzji-nie-podejmuje-sie-z-dnia-na-dzien-6989990144994240a.html
19 - https://wyborcza.pl/7,177851,30793516,lasy-panstwowe-dyrektor-zablokowal-wylaczenie-lasow-z-wycinek.htm
